Astroarheološka otkrića nisu baš česta. Naročito ne na našim prostorima. Zato je ova priča posebna i predstavlja mali i skroman doprinos budućim istraživanjima i probijanju puta ovakvog otkrića do šire javnosti. Odakle onda da počnemo - možda najbolje od samih početaka mjerenja vremena? 

Kada je ljudima postalo bitno da znaju trenutno vrijeme? Kompleksno pitanje. Prve poznate naprave koje su služile ovoj svrsi su sunčani satovi. Potiču još iz vremana starog Egipta, ali i iz drugih kultura. Pravili su ih Kinezi, Grci i Rimljani, a vrsta sunčanog sata sa pokazivačem je opisana i u Starom Zavjetu. Smatra se da je matematičar i astronom Teodosije iz Bitinije (160. pne – 100. pne) autor univerzalnog sunčanog sata, koji je mogao da se koristi na bilo kojoj lokaciji. U novom vijeku, italijanski astronom Đovani Padovani je objavio raspravu o sunčanim satovima 1570. godine, u kojoj su bila uputstva za izradu i postavljanje vertikalnih i horizontalnih sunčanih časovnika. Đuzepe Bjanketi u svom djelu Constructio instrumenti ad horologia solaria 1620. godine piše o tome kako se pravi savršeno precizni sunčani sat i daje precizne crteže. 

Jedan od najstarijih poznatih sunčanih satova na svijetu,  iz egipatske doline kraljeva (1500 gpne)

Iza izrade sunčanog sata stoji solidna matematika (mada ništa neshvatljivo, može se razmujeti i sa prosječnim poznavanjem matematičkih funkcija), ali se u ovom tekstu nećemo baviti matematikom. Uostalom, uputstva za izradu se lako mogu naći na internetu. Postoji nekoliko vrsta ovih satova, a možda i najjednostavnija varijanta je analemski horizontalni sat. Kod ove varijante, na ravnoj podlozi su obilježeni podioci, a igla ili štap ili gnomon koji je postavljen pod pravim uglom u odnosu na podlogu baca sjenku na skalu. Naravno, odmah se javlja problem sjenke koja nije jednaka u različitim periodima godine. Tu se u pomoć poziva matematika i štap se mora šetati duž pravca sjever-jug.  

Geometrijska konstrukcija analematskog sunčanog sata 

Na trećoj slici su prikazani i časovi prije 6 ujutru i posle 6 popodne , dok za pun krug naravno nema smisla. Da bi se pravilno postavio štap na osi NS, potrebno je napraviti i skalu na toj osi i pomjerati ga u zavisnosti od doba godine. Distanca na kojoj će biti štap u odnosu na O je obilježena sa Z, a radi lakšeg računanja je uzeto da je M=1. 

Vrijednost Z (pozicija štapa) za sunčani časovnik pravljen za lokaciju 51.3 stepena sjeverno

 i kompletiran sunčani časovnik za tu lokaciju 

Šta zapravo pokazuju sunčano časovnici? Pokazuju pravo lokalno vrijeme, koje se razlikuje od onoga što pokazuju naši satovi i smartfoni, a koje se zove standardno srednje vrijeme. 

Vrijeme kojim svakodnevno baratamo naravno nije astronomski precizno, sem ako se ne nalazimo u sredini svoje vremenske zone, a čak i tada bi morali vršiti neke korekcije. Usled bilo kakvog kretanja istočno ili zapadno, morali bi da štelujemo časovnike po novoj poziciji što bi bilo poprilično besmisleno. Naročito ako dogovarate precizan sastanak sa nekim ko se nalazi istočno ili zapadno od vas a krećete se brzo. Za razliku od tog našeg svakodnevnog računanja vremena, sunčanom satu je podne uvijek u 12:00. Na lokaciji na kojoj pišem sada ovaj tekst, pravo podne je u 11:55 dok je recimo poslednjeg dana oktobra mjeseca bilo u 11:26. Početkom avgusta, podne će mi biti u 12:49, tako da se iz tih razlika najbolje može sagledati nesavršenost našeg konvencionalnog mjerenja vremena. No, svakako je manje  konfuzno od solarnog računanja vremena pa ga nećemo mijenjati.

Drugi problem predstavlja to što vrijeme od podneva do podneva nije svakog dana identično. Ako dan podijelimo na 24 jednaka vremenska segmenta, dužina sekunde će varirati od dana do dana. Naši satovi srećom imaju konstantno trajanje sekunde (zovu se i srednje sekunde) pa nas ovo ne dotiče. Razlika i nije nešto značajna, ali nije ni zanemariva kad se već ovim bavimo. Recimo, 19. februara sat je 14 minuta brži, a 27. oktobra dostiže najveće kašnjenje od nekih 16 minuta u odnosu na solarno vrijeme. Ova tematika je zapravo mnogo opširnija i zasluživala bi jedan poseban tekst nekom drugom prilikom.

Obje ove razlike se lako mogu nadomjestiti i korigovati, ako bi željeli da konvertujemo vrijeme sa sunčanog časovnika u konvencionalno. Tolika preciznost nije bila neophodna civilizacijama koje su dizajnirale prve sunčane časovnike, ali im je očigledno bilo potrebno da znaju doba godine i doba dana, kako su sve više postajali organizovana društva a sve manje horde koje stihijski rade stvari.

Na pisanje ovog teksta me inspirisao crnogorski arheolog, Miloš Petričević (Centar za konzervaciju i arheologiju Crne Gore) sa svojim velikim otkrićem na Prokletijama u oktobru 2021. godine. U radu Bronze Age sundial from Prokletije (Montenegro) koji je objavio za naučni časopis Archaeoastronomy and Ancient Technologies, zajedno sa svojom koleginicom astrofizičarkom Larisom Vodolažskajevom (Južni federalni Univerzitet iz Rostova na Donu), predstavili su naučnoj javnosti, a i svim ljubiteljima astronomije i arheologije,  sunčani časovnik u reonu Volušnice u masivu Prokletija. Ovaj sunčani sat po Petričeviću i Vodolažskajevoj je veoma sličan nekima od najstarijih do sad otkrivenih sunčanih časovnika koji se vezuju za stepsku Srubnu kulturu. Samim tim, prevazilazi svojom naučnom važnošću granice Crne Gore i Balkana uopšte. 

Sunčani sat iz nacionalnog parka Prokletije, bočni i prikaz odozgo 
– Miloš B. Petričvić, oktobar 2021.

Sat se nalazi u teško pristupačnom stočarskom predjelu, na nekih 1700 mnv, nedaleko od nekadašnje stočarske a današnje planinarske staze. Kako Petričević opisuje, na površini kamenog bloka uočljive su oznake časovnog niza, ukupno petnaest (15), koje u vidu lećastih depresija obrazuju takozvanu analematsku elipsu (dnevni otklon Sunca) u čijem središtu se nazire kružni motiv. Tri radijalna utora uočljiva su na arbitrarno određenim stepenima za 16, 18 i 20 sati, što može da ukazuje na period zalaska Sunca u različita godišnja doba.

Kao i sunčane časovnike iz Ukrajine koji pripadaju Srubnoj kulturi, gornju hronološku granicu za ovaj na Prokletijama možemo vezati za početak srednjeg bronzanog doba. Ovaj približni okvir donekle odgovara i za sad još uvijek nepotvrđenim datovanjem petroglifa na ovum prostoru Volušnice. S obzirom da za sada još nisu vršene preciznije metode datovanja, uporedne metode su predstavljale jedino sredstvo i samim tim su naučnu nužnost. Okvirno datovanje je izvedeno na osnovu sličnosti sa nalazima Srubne kulture i geometrijske podudarnosti analematskih elipsa, a manje i sa već pomenutim datovanjem okolnih petroglifa. Preciznije datovanje će vjerovatno biti zadatak vremena koje je pred nama, a preliminarno je to najpribližnije nekom periodu od 1500 godina pne.  

Rekonstrukcija analematske eklipse sunčanog časovnika prema Vodolažskajevoj i Petričeviću

Nepristupačnost „prokletih planina“ je glavni razlog arheološke neistraženosti koja je prisutna i danas. Na prvu loptu, moglo bi se pomisliti šta se uopšte može pronaći na tako surovom i izolovanom predjelu, no upravo to je zanimljivo sa drugog aspekta. Ta izolovanost i nepristupačnost je u arheološkom smislu prednost, jer je vrlo moguće da je sačuvano nešto od ljudske aktivnosti iz praistorijskog doba a što nije moglo preživjeti na dostupnijim lokacijama sve naredne civilizacije, države, vojske i  ljudsku devastaciju. Britanski istraživač Artur Evans bio je prvi arheolog koji je posjetio dolinu Valbone (sa albanske strane Prokletija) 1880. godine. U domaćim izvorima, Prokletije se u arheološkom smislu pominju prvi put u radovima jugoslovenskog antropogeografa i etnologa Branimira Gušića 1960. godine. Po riječima Petričevića, upravo taj stari istraživački rad Gušića kao i uputi i sugestije mještanina Ilijaza Durakovića bili su velika pomoć za pronalaženje ovakvog otkrića na našim prostorima. 

Parametri elipse koji označavaju analematske sunčane satove: m – mala poluosa elipse, M – velika poluosa elipse, Z – rastojanje za koje se gnomon kreće u dane solsticija

Iz gornje tabele je jasno da je podudarnost nalaza sa Prokletija i sjeverno-crnomorskog regiona poprilično indikativna, te možemo zaključiti da onaj ko je pravio ovaj sunčani sat to definitivno nije radio na svoju ruku i baš slučajno pogodio približne dimenzije.  

Od ova tri sunčana časovnika, dva pripadaju Srubnoj a jedan Dolmen kulturi. Jedan od njih potiče iz grobnice iz Rostovskog regiona, drugi iz Donjecka, a treći pripada Dolmen kulturi i pronađen je u Krasnodarskoj regiji. Svi potiču iz sličnog perioda, što daje veliku nadu da je i ovaj “naš” podjednako interesantan po pitanju starosti.

Upravo u radu ranije pomenutog Gušića postoji i dio koji se odnosi na običaje stočarskih zajednica u Prokletijama, a između ostalih i na kalendar prokletijskih pastira. No u vremenu nakon radova Gušića nije bilo značajnijeg naučnog interesovanja po ovom pitanju tako da su saznanja o ovome vjerovatno iščezla u usmenim predanjima. Prema podacima koje je Gušić prikupio u Prokletijama, a kako nam prenosi Petričević, godina je prema Starom malesijskom kalendaru počinjala na dan Sv. Jurja (alb. Shëngjergj), dok je sredinu godine označavao dan Sv. Dimitrija (alb. Shënmiter). Dva polugodišta trajala su po 180 dana koja su ponovo dijeljena na dva manja vremenska segmenta u trajanju od 90 dana. Sv. Juraj slavio se tri dana, a dan Sv. Dimitrija dva dana pa je ukupan zbir dana u godini iznosio 365 dana. Vrlo važno je naglasti da je ovo nesumnjivo solarni kalendar koji je pratio položaj Sunca na horizontu, pokazujući na taj način da nijesu bili svjesni problema prestupnih godina. Naravno, ovaj period s obzirom na hrišćansku nomenklaturu je definitivno vjekovima, odnosno milenijumima mlađi od perioda sunčanog sata, ali opet sasvim dovoljno udaljen od modernog doba da možemo izvoditi zaključke da su ljudi čak i u ovako izolovanim sredinama posjedovali znanje o astronomiji i mjerenju vremena.

Ortofoto (gornji lijevi ugao) i vizuelizacija podataka o elevaciji pomoću alata za vizuelizaciju reljefa – RVT.

Značaj ovih istraživanja, kao što već rekosmo prevazilazi ovdašnje granice. Dobar korak koji se desio zahvaljujući inicijativi Petričevića je odluka da Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore stavi ovaj kamen pod zaštitu. Svakako u ovom momentu nije u najboljem stanju, postoji pukotina po sredini kamena i indicije da je jedan dio podioka već otpao. Klimatski uslovi na kojima „živi“ ovaj sunčani sat definitivno mu ne idu na ruku. Ekstremno niske temperature, snijeg, led, temperaturne razlike dan-noć su nešto što bi i nadležne institucije trebalo da natjera da što skorije i adekvatnije reaguju. 

U planu je da se oformi multidisciplinarna ekipa koja bi odmah posle otapanja snijega već ove sezone napravila neophodne analize i detaljno dokumentovala ovaj jedinstven primjerak astroarheološkog nalaza na našim prostorima. Želim im svu sreću u radu i borbi sa državnim aparatom i birokratskom aždajom koju treba ubijediti da je ovo bitna stvar a ne “tamo neki kamen“ za koji je dovoljno samo da se zavede pod inventarskim brojem u arhivi. 

Reference:

Bronze Age sundial from Prokletije (Montenegro)

https://arxiv.org/abs/2202.07923