7. avgusta 2021.
Muhamed Muminović

Da li bosanski stećci kriju jedine evropske “zapise” o eksploziji supernove zvijezde?

European Journal of Science and Theology je međunarodni referentni časopis koji se bavi pitanjima nauke i teologije. Cilj časopisa je da bude platforma za razmjenu ideja i istraživanje međusobnih veza između nauke i teologije. Težnja je teološkoj zajednici ponuditi probavljive, ali kompetentne izvještaje o najnovijim naučnim istraživanjima, pozivajući pritom na daljnje istraživanje etičkih, vjerskih, socijalnih i filozofskih aspekata tih znanstvenih otkrića. Redakcija je prihvatila da u augustovskom broju objavi interesantan rad („European Historical Evidence of the Supernova of AD 1054 Balkan Medieval Tombstones“), međunarodne grupe autora.* U svom radu oni su razmotrili mogućnost da su posmatranja eksplozije supernove iz 1054. godine uklesana na nekim stećcima u Bosni i Hercegovini. To bi bila i jedina evropska svjedočanstva o ovoj grandioznoj pojavi.

Supernove

“Supernove zvijezde predstavljaju jednu od najgrandioznijih eksplozivnih pojava u vidljivom svemiru. Kada su u maksimumu sjaja, one sijaju kao sistemi od stotinjak i više milijardi zvijezda. U toku pisane historije čovječanstva zabilježeno je više ovakvih zvjezdanih eksplozija u našoj galaksiji. Supernove se teleskopima redovno otkrivaju u drugim galaksijama. U vrijeme pojave posljednje opažene supernove u Mliječnom putu, 1604. godine, još nije bilo teleskopa i drugih instrumenata. U prethodnom milenijumu pouzdano je registrirano pet eksplozija supernovih u Mliječnom putu. Moguće je da ih je bilo još ali, ako su smještene daleko iza tamnih oblaka, tada sa Zemlje nisu mogle biti viđene. Također, postoje nepotpuni zapisi koji ukazuju na još nekoliko mogućih supernovih.” Muhamed Muminović: Astronomija novog milenija, Sarajevo, 2013.

 

Astronomi poznaju dvije vrste supernovih koje se definiraju prema mehanizmu njihovog nastanka. Supernove tipa I nastaju u tijesnim dvojnim sistemima zvijezda (komponente ovakvih sistema su veoma blizu jedna drugoj). Do eksplozije dolazi zbog transfera, strujanja materije od jedne zvijezde ka drugoj pod utjecajem gravitacionih sila. Druga vrsta, supernove tipa II, dešava se procesom kolapsa, urušavanja masivne zvijezde u samu sebe (6 do 20 masa Sunca).

Prva registrirana eksplozija supernove u prošlom milenijumu, a smatra se da je to bila i najsjajnija pojava te vrste u posljednjih 5.000 godina, desila se 1006. godine. Blistava zvijezda pojavila se u sazviježđu Vuka (Lupus) koje se nalazi veoma nisko nad horizontom za posmatrače sa sjeverne hemisfere. S obzirom na izuzetan sjaj, ova pojava je ipak zabilježena u Evropi od strane švicarskih monaha. Opis se nalazi u Pars Altera hronikama benediktinske opatije u St. Gallenu.

Također su zabilježeni opisi u Egiptu, Iraku, Kini i Japanu. Najpotpuniji izvještaj potiče od Alija bin Ridwana, egipatskog astrologa. Prema njegovom opažanju, zvijezda je bila sjajna poput Mjeseca u fazi četvrti. Postoje i zapisi da je ova supernova bila toliko sjajna tokom svog maksimuma, da je na tlu ostavljala sjenke. Nema sumnje da se mogla posmatrati i danju na punoj sunčevoj svjetlosti. U periodu od prva tri mjeseca ona je bila izrazito sjajna, zatim je gotovo iščezla da bi se ponovo vratila i bila vidljiva još oko 18 mjeseci. Sa razvojem radio astronomije, 1965. godine, u oblasti radio valova, opažena je sferična školjka materije i to u blizini zvijezde β Vuka. Kasnije, 1976. godine opažen je magličasti ostatak eksplozije i u vidljivoj i u rendgenskoj svjetlosti.

Supernova iz 1054. godine

Francuski astronom Charles Messier je 1784. godine objavio svoj završni katalog-popis svih magličastih objekata koje je mogao opaziti na nebu svojim teleskopom. Konačna verzija ovog kataloga, koga nazivamo Messierov katalog, sadržala je 110 objekata. Njegov motiv je bio da ukloni lažne uzbune o novootkrivenim kometama koje su tada, u slabim teleskopima i na većim udaljenostima od Sunca, izgledale slično kao drugi magličasti objekti kakvi su se mogli posmatrati na zvjezdanom svodu. Danas znamo da dio tih objekata predstavlja galaksije, daleke zvjezdane sisteme, dio galaktičke oblake prašine i plinova, dio planetarne magline, a dio zvjezdane skupove (rasijane i kuglaste). Objekat pod brojem 1 (M1 prema astronomskom sistemu označavanja) je maglina Rakovica ili Krab maglina, odnosno ostatak eksplozije supernove iz 1054. godine.

U početku se nije znala prava priroda ovog objekta. Ispitivanjem starih kineskih i japanskih kronika pronađen je opis eksplozije supernove zvijezde u sazviježđu Bik 1054. godine. U kineskoj enciklopediji Ma Tuan-Lina koja je nastala za vrijeme vladavine cara Renzonga, iz dinastije Sung, pored ostalog je zabilježeno:

“U prvoj godini perioda Ši-Ho (1054. godina), u petom mjesecu, u dan ČiČu (4. jula), pojavila se zvijezda gost, približno nekoliko palaca jugoistočno od zvijezde Tien- Kuan (zeta Bika). Poslije više od godinu dana, ona je postala nevidljiva.”

U hronikama se napominje da se tokom 23 dana ova zvijezda mogla vidjeti i usred dana. Bila je vidljiva sve do 6. aprila 1056. godine.

Postoji i kratki zapis Ibn Butlana, kršćanskog ljekara iz Bagdada koji je živio u Kairu i kasnije u Konstantinopolju, današnjem Istanbulu i to između 1052. i 1055. godine, a koji ukazuje da je supernova opažena i iz tog grada. Njegov zapis je skoro 200 godina kasnije objavio Ibn Abi Usaibia dovodeći u vezu opaženu zvijezdu sa epidemijom kuge koja je tada harala. Položaj zvijezde i vremensko datiranje odgovaraju ovoj supernovoj. Drugih evropskih izvještaja nema.

U Sjevernoj Americi postoji nekoliko prikaza, uklesanih u kamenu (petroglifi), koji bi mogli ukazivati da su tadašnji domorodci posmatrali supernovu kada je bila u blizini mjesečevog srpa, a oni su je prikazali kao krug (Anasazi kultura).

Krab maglina koja se danas nalazi na mjestu eksplozije supernove iz 1054. udaljena je od Sunca 6.523 svjetlosne godine. U središtu magline nalazi se gust, kompaktan objekat prečnika svega desetak kilometara, a ogromne gustine. Astronomi ovakve objekte nazivaju neutronske zvijezde ili pulsari.

*Neutronska zvijezda je bilo koja od klase izuzetno gustih, kompaktnih zvijezda za koje se smatra da se sastoje uglavnom od neutrona. Neutronske zvijezde obično su prečnika oko 20 km. Njihove mase kreću se između 1,18 i 1,97 masa Sunca, ali većina je 1,35 puta veća od mase Sunca. Stoga su njihove srednje gustine izuzetno visoke – oko 100 biliona puta veće od gustoće vode. Encyclopedia Britannica

*Pulsar je neutronska zvijezda koja emitira snopove zračenja. “Pulsevi” visokoenergetskog zračenja koji dolaze iz pulsara posljedica su neusklađenosti ose rotacije neutronske zvijezde i njene magnetske ose. Čini se da pulsari pulsiraju iz naše perspektive, jer rotacija neutronske zvijezde uzrokuje da snop zračenja generiran unutar magnetskog polja zvijezde redovito ulazi i izlazi iz našeg vidokruga, nekako poput snopa svjetlosti svjetionika. NASA Goddard Space Center

 

Zaštitni znak nekropole Radimlja kod Stoca je muška figura s uzdignutom rukom i relativno velikom šakom i prstima. Ovaj motiv prisutan je na pet stećaka u Radimlji. Iznad lijeve ruke je luk sa strijelom pa se smatra da prikazuje lovca ili ratnika. No, ono što privlači pažnju je krug, prsten uklesan između podignute ruke i glave lovca. Autori gore pomenutog rada pretpostavljaju da krug označava pojavu supernove iz 1054. godine. Oni su koristili i programe koji mogu da generiraju izgled neba na određeni datum i na određenoj poziciji da bi potvrdili svoje pretpostavke i prikazali kako su supernovu vidjeli klesari stećaka i ostali ljudi iz tog kraja.

Već su se ranije javljale pretpostavke, iz više izvora, da muška figura ustvari predstavlja sazviježđe Orion, koje se simbolički povezuje sa mitološkim lovcem Orionom. Supernova se pojavila u sazviježđu Bika koji je smješten iznad glave Oriona i to se uklapa sa pretpostavkom da krug predstavlja ovu zvijezdu.

Na nekropoli Hodovo koja se nalazi nedaleko od Radimlje, identičan krug je smješten iznad glave uklesanog lika jelena. Sličan krug iznad rogova jelena nalazi se i na stećku nekropole Zabrđe, udaljene nekoliko kilometara od Radimlje.

Problem sa ovom hipotezom sastoji se prije svega u preciznijem datiranju stećaka. Standardne metode, radioaktivnog raspada, ovdje se ne mogu koristiti. No, u svakom slučaju ovo je vrlo interesantna hipoteza.

Gdje su drugi evropski opisi?

Nakon svega u zraku i dalje visi pitanje: gdje su drugi opisi, zapisi, svjedočenja iz Evrope. Ovakva fantastična pojava na nebu morala je biti registrirana od ogromnog broja ljudi. Različite pretpostavke su date do danas. Najjednostavnija, ali ne osobito vjerovatna, govori da je loše vrijeme u periodu maksimalnog sjaja i dnevne vidljivosti, sakrilo zvijezdu većini posmatrača.

Druga, vjerovatnija pretpostavka se veže za veliki raskol u kršćanstvu koji se desio u julu 1054. godine. Crkvenim ocima sa istoka i zapada nije odgovaralo nebesko znamenje koje bi se možda moglo vezati uz božansku opomenu za neku od strana ili za obje. Jednostavnije je bilo ignorisati pojavu nove zvijezde, a crkvene hronike su bile gotovo jedina pisana svjedočanstva o svim značajnijim pojavama tih doba. Bogumili tada nisu bili vezani ni za jednu stranu, pa su mogli da na pojavu supernove gledaju neutralnim očima i da im nešto znači.

Istočno-zapadni raskol, također nazvan Velikim raskolom (Great Schism) iz 1054. godine, je događaj koji je ubrzao konačno razdvajanje istočnokršćanskih crkava (predvođenih carigradskim patrijarhom Mihaelom Cerularijem) i zapadne crkve (predvođene papom Lavom IX). Međusobna izopćenja (ekskomunikacije) pape i patrijarha 1054. postali su prekretnicom u crkvenoj historiji. Izopćenja su ukinuta tek 1965. godine, kada su papa Pavao VI i patrijarh Atenagora I., nakon historijskog sastanka u Jeruzalemu 1964. godine, predsjedali istodobnim crkvenim ceremonijama kojima su ukidani dekreti o ekskomunikacijama. Encyclopedia Britannica

 

Značaj supernovih zvijezda

Supernove su prirodni nuklearni reaktori za proizvodnju elemenata težih od željeza. Procesima nuklearne fuzije u središtima svih zvijezda moguće je stvaranje svih elemenata do željeza. Dalje ne. Jedino u titanskim eksplozijama supernovih rađaju se i teži elementi koje eksplozija rasipa u međuzvjezdane prostore. Nakon milijardi godina iz te materije nastaju nove zvijezde, a od prašine i plinova planetski sistemi. Mi, kao živa bića ne bi postojali bez supernovih i u tom smislu smo građeni od te zvjezdane prašine i mnogi s pravom kažu da smo zvjezdana djeca.

Supernove zvijezde su poslužile za uvođenje još jednog važnog metoda za mjerenje udaljenosti dalekih galaksija u svemiru. Apsolutni (istinski) sjaj supernovih određenog tipa, ima neku konstantnu vrijednost. Tako, ako u nekoj galaksiji opazimo supernovu, onda poznavajući njen prividni sjaj i procjenivši apsolutni sjaj, dolazimo i do približne udaljenosti tog zvjezdanog sistema.

Neka bliska supernova je možda uzrokovala neko od velikih izumiranja živog svijeta na Zemlji. Prilikom eksplozije razorni kosmički zraci (naelektrisane čestice ogromnih energija) i ultraljubičasto zračenje bi potpuno razorili ozonski sloj koji nas štiti. Opasnost bi došla od supernove koja je (bi) eksplodirala na udaljenosti od 25 svjetlosnih godina ili bliže. Jedna novija studija smatra da je jedna nešto udaljenija supernova izazvala manje izumiranje živog svijeta prije 2,59 miliona godina. To je bilo na kraju geološke ere pliocena. Došlo je do klimatskih promjena, Afriku su pogodile velike suše koje su trajale godinama, većina prašuma se pretvorila u savane, a naši daleki preci su bili prisiljeni da se prilagode novim uslovima. Nakon toga su počeli ciklusi ledenih doba.

Na kraju, da završim prvom strofom iz pjesme Radimlja, velikog pjesnika Maka Dizdara koji je stećke ovjekovječio u svojoj zbirci „Kameni spavač“:

Ruka 

Ova ruka što iz kama niče 
Nemušta je al bez priče nije 
Ova ruka kaže ti da staneš 
I pomno pogledaš na svoje ruke 
Ona te poziva da odahneš 
I zamisliš se nad svojim rukama

 

---

* Miroslav D. Filipović 1, Miro Ilić 2, Thomas Jarrett 1,3, Jeffrey L. Payne 1, Dejan Urošević 4, Nick F. H. Tothill 1, Patrick J. Kavanagh 5, Giuseppe Longo 6, Evan J. Crawford 1 i Jordan D. Collier 1,3

1 Western Sydney University, School of Science, Australia
2 Trebinje Astronomical Association, Trebinje, Bosnia and Herzegovina
3 University of Cape Town, The Inter-University Institute for Data Intensive Astronomy (IDIA), Department of Astronomy, South Africa
4 University of Belgrade, Faculty of Mathematics, Department of Astronomy, Republic of Serbia
5 Dublin Institute for Advanced Studies, School of Cosmic Physics, Ireland
6 University Federico II, Department of Physics, Napoli, Italy